اسلام از دیگر ادیان توحیدی است که مفهوم شهید و شهادت نزد این دین معنای خاص دارد. شهید کلمه ای عربی است که از ریشه « شهید » گرفته شده و به معنای شاهد و حاضر بودن و گواهی دادن است . در سنت و دین اسلامی شهید کسی است که در راه خداوند و اشاعه اسلام و دفاع از مرزهای اسلامی می جنگد در فقه اسلامی نیز در مورد شهید آمده است . هنگامی که فردی در میدان جنگ و قبل از اتمام آن در کنار پیامبر (ص)
و ائمه معصومین جنگیده باشد و کشته شود و به شهادت رسیده است.
شهادت در دین اسلام آنچنان مقام رفیعی دارد که نه تنها در قرآن آیات زیادی درباره شهدا وجود دارد که روایات و احادیث بسیاری نیز در این مورد به چشم می خورد، از آن جمله از رسول اکرم (ص) می فرمایند: هر کسی در راه خدا از خانه اش خارج شود ، بمیرد یا کشته شود شهید محسوب می شود.
شاخص های شهادت
از مجموع اشارات قرآن و احادیث نبوی می توان شاخص های شهادت را در موارد زیر خلاصه کرد:
1ـ1 ایمان
ایمان به وحدانیت خداوند و اقدار به رسالت رسول اکرم (ص) از شروط اصلی در تعین مصادیق شهید و شهدا است. ایمان مراتبی دارد که اولین مرتبت آن اقدار زبانی است و اعلی مرتبۀ آن ، باور قلبی و التزام به عمل است. متکلمین در این زمینه نظرات متفاوتی دارند. امّا آنچه در کلام شیعه مطرح شده ، این است که همان ادنی مرتبۀ ایمان ـ اقرار زبانی ـ که به منزلۀ پذیرش دین مبین اسلام می باشد ، کفایت می کند .
2ـ1 نیت
یکی از مهمترین شاخص ها در شهید شناختن افراد ، نیت است . در فقه اسلامی « نیت » از شروط اصلی و از ارکان تمامی عبادات و اعمال به شمار می رود و توجه به آن در شهادت افراد از اهمیّت ویژه ای برخوردار است. به نظر می رسد که مهمترین عامل در تعریف « شهید » دخالت انگیزه های الهی است . اگر نیت فرد چیزی غیر از جهاد در راه خدا و اعتلای کلمۀ توحید باشد و اگر هدف غیر الهی برپایه های چون نفسانیت ، اصالت دادن به موجبات فساد و در نتیجه انحراف از مسیر اصلی را فراهم خواهد کرد. چنین فردی ، حتی اگر در رکاب رسول اکرم (ص) کشته شود ، از آنجا که نیت مقوله ای درونی و فردی است ، شناخت آن جز برای معصومین و اولیاء الهی ممکن نمی یاشد . بدیهی است شواهد و قرائن خارجی و یا نحوۀ عمل و گفتار فردی می تواند زمینه ساز ظهور نیات او باشد ، امّا قضاوت در این باب نیازمند دقت ها و احتیاط هایی است و در واقع از ظرافت هایی برخوردار است که تنها مجتهدان آگاه ، بصیر و متقی از عهدۀ آن بر می آیند.
3ـ1 اطاعت از رهبری الهی
از آنجا که دین اسلام بر مبنای نظم فردی و اجتماعی پایه گذاری شده در جنگ ها و حرکت های نظامی که ضرورت پایبندی به نظم تشکیلاتی و سازمانی افزایش می یابد اطاعت از رهبری یکی از شرایط مهم به شمار می رود . چنان که پیامبر اکرم (ص) در برابر سؤال اصحاب از شهادت مردی اشجعی ف که پس از فرمان رسول الله (ص) مبنی بر منع حمله به قلعۀ ناعم در جنگ خیبر اقدام به مقابله کرده و کشته شده بود ، صراحتا فرمودند : جارچی جار بزند که هر کس از فرمان سرپیچی کند بهشت بر او روا نخواهد بود.
به طور کلی هر اقدام خود سرانه با هر انگیزه و نیتی نمی تواند زمینه ساز « شهادت » باشد. بنابراین با عنایت و توجه به این عوامل و شرایط می توان « شهید » را چنین تعریف کرد : « هر صاحب ایمانی که با انگیزۀ اقامه عدل و قسط و با نیت خالص (غیر آلوده به مطامع نفسانی ) و در راستای اطاعت ازخداوند ، رسول خدا و یا رهبری عادل الهی اقدام کند ، چه بمیرد و چه کشته شود « شهید » محسوب می شود.
4ـ1 دین داری
از دیگر شاخص های شهادت دین محوری است و آن از یک سو عبارت است از آزاد و رها بودن از همه ی قیود و تعلقات زمینی و مادی و ترک بندگی و اطاعت طواغیت و از سوی دیگر عشق و دلبستگی شدید به خالق هستی بخش و به همۀ آموزه ها و تعالیم الهی و آسمانی است. آن هایی که در پرتو دین داری و عمل به احکام الهی و در راه صیانت از اعتقاد و ارزش های والای دین حاضرند از همه چیز خود از مال و جان و ناموس و همه دارایی شان خالصانه بگذرند ، هم اینان به امر الهی و در سایه ی دین محوری در برابر ظلم و ستم طاغوت ها می ایستند و از حق خود حتی به قدر یک وجب خاک میهن اسلامی و خون به ناحق ریخته ی مسلمانی نمی گذرند و جانفشانی و ایثارگری در این راه را نیز فوز عظیم می دانند.
5ـ1 محبت به خدا
از شاخص های اصلی دیگری که فرهنگ ایثار و شهادت را در جامعه ماندگار می کند بحث محبّت به خداوند است. محبّت از ریشه ی حُب به معنای کشش شدید ، دوست داشتن و مودت است. محبّت خالص ، همان چیزی که اولیای الهی از خداوند می خواهند. وقتی به بازنشست ، همۀ ذهن و فکر انسان متوجه خداخواهد شد مشاهدۀ تجلیات و جلال و جبروت الهی دارای لذتی بی نهایت است که با هیچ چیزی قابل قیاس نیست.
6ـ1 استغفار
از شاخص های دیگری که در شکل گیری و تداوم فرهنگ ناب ایثار و شهادت در جامعه نقش اساسی دارد شاخص استغفار و طلب توبه از درگاه خداوند است انسانی که در قبال گناه خود از خدا طلب بخشش می کند یعنی در صدد است که خودش را اصلاح کند و هر لحظه بر نفس خود توجه و مراقبت دارد و قتی چنین صحنه ای در زندگی انسان حاکم باشد رابطۀ خود را با خدا خوب و اصلاح می کند و در طول این مسیر سعی بر این می کند که در قبال مردم نیز به اصلاح رفتار خویش بپردازد و اینجاست که ریشه های فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه شکل می گیرد.
7ـ1 به طور خلاصه می توان شاخص های دیگر را نیز نام برد:
1ـ رسیدن به تکامل و جاودانگی ، 2ـ معامله سودمند با خداوند ( تقدیم جان در برابر بهشت )
3ـ اطاعت از خدا و رسول و اولی الامر ، 4ـ کمک به مستضعفین و برپایی عدالت و آزادی و رفع ظلم و فتنه، 5ـ رسیدن به مقام والای شهادت که بالاترین نیکوئیهاست ، 6ـ پالایش روح و آمرزش گناهان و نظر به وجه الله و پیوستن به لقاءالله و تقرب الی الله ، 7ـ امر به معروف و نهی از منکر و احیاء و اشاعه سنت های الهی و قبول در امتحان الهی و ذلت ناپذیری و ایثار در راه ارزشهای متعالی .
8ـ الگو سازی برای جامعه از طریق حماسه آفرینی و تحریک عواطف و احساسات برای ترویج حق طلبی و انجام مسئولیت اجتماعی و حساسیت در مقابل سرنوشت جامعه.
9ـ تزریق خون تازه به پیکر اجتماع و تقویت روحیه انقلابی در آحاد مردم .
10ـ انتخاب بهترین و هنرمند ترین و زیباترین نوع مردن.
11ـ حضور در صحنه جهاد فی سبیل الله که بستر شهادت است و ادای تکلیف.
12ـ سیر و سلوک معنوی و طی طریق در آخرین و والاترین مراحل عرفانی و فنای فی الله و اثبات عشق حقیقی به معشوق.